Recensies en signalementen



Emmanuel Waegemans en Wim Coudenys,
Reis van Petersburg naar Moskou. Een geschiedenis.



Emmanuel Waegemans en Wim Coudenys, Reis van Petersburg naar Moskou. Een geschiedenis. Benerus, Antwerpen 2011. 109 blz.

De Leuvense hoogleraar Emmanuel Waegemans, kenner en liefhebber van de Russische achttiende- eeuwse literatuur, vertaalde in 2004 het bekende boek van Aleksander Radisjtsjev Reis van Petersburg naar Moskou (1790). In dit in nogal zwaar en ouderwets Russisch geschreven boek – de taalhervormingen van Nikolaj Karamzin hadden nog niet hun beslag gekregen – schetst Radisjtsjev een uiterst negatief beeld van het toenmalige Rusland. Als je alleen naar de beide hoofdsteden, Petersburg en Moskou, keek was Rusland een redelijk beschaafd land, maar daar ‘tussen in’, dat wil zeggen in de Russische provincie, was het met die beschaving maar droevig gesteld. Corrupte rechtspraak, de lijfeigenschap, waarbij de landeigenaren met hun horigen konden doen wat ze wilden, een dienstplicht van vijfentwintig jaar voor wie zich niet kon vrijkopen – het zijn maar een paar van de misstanden die de achttiende-eeuwse Russische maatschappij typeerden en die door Radisjtsjev – zelf een niet onbemiddeld edelman – met bijtende kritiek aan de kaak werden gesteld.

Die kritiek viel bepaald niet in goede aarde bij de ‘verlichte’ vorstin Katharina de Grote, die correspondeerde met de grote Franse filosofen van haar tijd en graag werd gezien als iemand die haar land zegenrijk en ‘modern’ bestuurde. Ze liet Radisjtsjev ter dood veroordelen, een straf die later werd omgezet in tien jaar verbanning naar Siberië. Daarmee werd Radisjtsjev de eerste Russische dissident die vanwege zijn kritiek op de Russische maatschappij en de machthebbers een langdurige straf moest ondergaan. Velen zouden hem volgen, in het bijzonder in de Sovjettijd, waarin Radisjtsjev, als bestrijder van het tsaristische systeem, door de machthebbers van die periode juist werd opgehemeld.

Radisjtsjev reisde per postkoets van Petersburg naar Moskou en spuwde op elke halteplaats (de totale afstand was en is natuurlijk nog steeds zo’n 700 kilometer) zijn gal over iets wat hem niet beviel in Rusland. Waegemans en diens ex-promovendus Coudenys legden dezelfde weg af om na te gaan of en zo ja wat er was overgebleven van Radisjtsjevs tijd en natuurlijk ook om verslag te doen – vooral met behulp van foto’s – van hoe het er allemaal nu uitziet. De tegenwoordige brede autoweg van Petersburg naar Moskou blijkt globaal hetzelfde traject te volgen als de vroegere postkoetsweg en voert, behalve langs een reeks dorpen, door de historische provinciesteden Novgorod en Tver. Bij dezelfde halteplaatsen waar ook Radisjtsjev stopte vertellen de beide auteurs iets over de geschiedenis ervan. Op de foto’s die hun tekst vergezellen zien we de tegenwoordige werkelijkheid van de Russische provincie: een platform van een station, de afgebladderde muur van een oud gebouw, de ruïne van een kerk, een riviertje met erachter houten huizen, Russen in verschillende omstandigheden: wachtend, zonaanbiddend of lopend in de regen. De recensent werd bijzonder getroffen door een foto van het minuscule Chlebnikovmuseum in het dorpje Roetsji, niet ver van de halteplaats Kresttsy (vanuit Petersburg gezien iets voorbij Novgorod). De grote Russische futuristische dichter overleed hier in 1922 en werd er ook begraven. Het museumbezit beperkt zich tot een aantal foto’s, maar er vindt in het museum elk jaar wel een manifestatie plaats waarbij gedichten van Chlebnikov worden voorgelezen en er ook op andere manieren aandacht aan hem wordt besteed.

Reis van Petersburg naar Moskou brengt op een gelukkige wijze, zowel in de tekst als in de foto’s, verleden en heden bijeen. Soms zie je natuurlijk goed de verschillen tussen het verleden en het heden, maar soms lijkt het, ondanks de vele gebeurtenissen die zich hebben afgespeeld tussen Radisjtsjevs reis ruim tweehonderd jaar geleden en die van de twee Belgische slavisten, dat de tijd is stil blijven staan. De nieuwe hogesnelheidstrein legt de afstand tussen Petersburg en Moskou in drie tot vier uur af. Het is heel wat aardiger om, met Waegemans en Coudenys in de hand, de reis van halteplaats tot halteplaats te maken.

Willem G. Weststeijn




<   

TSL 61