Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Michail Sjisjkin

Misdaad en straf van de Russische literatuur

Voormalige gevangenen hebben gezegd dat Russische klassiekers hun leven hebben gered. Ze vertelden hun criminele medegevangenen de romans van Toergenjev, Tolstoj en Dostojevski na. De grote Russische literatuur kon de Goelag niet voorkomen, maar hielp wel om die te overleven. Is dat veel of weinig?

Na de invasie van Oekraïne wordt de Russische literatuur beschuldigd van medeplichtigheid aan deze oorlog en de wreedheden begaan door Russische soldaten, want die cultuur zou imperialistisch van aard zijn. Deze oorlog vertegenwoordigt een moreel en humanitair bankroet van de Russische cultuur. Sommige Oekraïense schrijvers roepen op tot een boycot van Russische muziek, films en boeken en verklaren dat de wereld deze cultuur nog steeds aanziet als Europees en humanistisch; dat de criminelen die moeders met kinderen verkrachten echter op school les in de Russische klassiekers kregen, dat de weg naar het bloedbad in Boetsja ook via de Russische literatuur gaat.

Het doet pijn om een Rus te zijn. Er worden enorme misdaden gepleegd in naam van mijn volk, mijn land, in mijn naam. Je wilt van je vaderland houden en er trots op zijn, maar hoe kun je van je moeder houden als ze haar eigen kinderen en die van anderen opeet? Rusland doet dit al eeuwen en kan niet stoppen. Deze oorlog heeft de taal van Poesjkin en Tolstoj tot de taal van oorlogsmisdadigers en moordenaars gemaakt. Rusland wordt niet geassocieerd met Russische muziek en literatuur, maar met bommen die op kraamklinieken vallen, met de verminkte lijken in de straten van een buitenwijk van Kiev.

Wat kan ik als Rus zeggen als ik hoor dat in Oekraïne een Poesjkin-monument wordt ontmanteld? Gewoon maar niets zeggen, berouw tonen en hopen dat een Oekraïense dichter zijn stem zal verheffen voor Poesjkin?

Het regime van Poetin heeft de Russische cultuur wereldwijd in de vuurlinie geplaatst, daarbij heeft deze, zoals altijd, een verwoestende klap gekregen van de eigen staat. Het huidige Rusland is een fascistische staat. Het maakt niet uit wat ze in het Kremlin zeggen, het gaat erom wat ze doen. Ze doen aan fascisme. Cultuurwerkers worden gedwongen patriottische liederen te zingen of te emigreren. Er is geen vrije cultuur meer in Rusland. Dit is eigenlijk een tautologie – cultuur kan alleen maar vrij zijn. Het regime in mijn land heeft de Russische cultuur ‘geannuleerd’. Na een korte pauze heeft Poetin de cultuurvernietiging door de Sovjetregering voortgezet. Voor een poster met een citaat van Tolstoj wordt men al gerechtelijk veroordeeld. De eigen staat is altijd de grootste vijand van de Russische cultuur geweest. Aleksandr Herzen formuleerde het al duidelijk: ‘De staat in Rusland heeft zichzelf als een bezettingsleger opgesteld.’ Eeuwenlang heeft het Russische machtssysteem keer op keer zijn huid afgeworpen, en het is altijd hetzelfde gebleven: een piramide van slaven die de opperste Khan aanbidt. Zo was het ten tijde van de Gouden Horde, zo was het onder Stalin, zo is het nu na de annexatie van de Krim en aan het begin van de oorlog in Oekraïne.

De wereld is verbaasd over het zwijgen van de Russische bevolking – men ziet alleen geïsoleerde protesten tegen de oorlog. De beroemde laatste regel van Poesjkins historische drama Boris Goedonov luidt: ‘het volk zwijgt.’ Het is de overlevingsstrategie die van generatie op generatie is aangeleerd en doorgegeven: Zwijgen is veiliger. Geen eigen mening hebben is beter. De macht heeft altijd gelijk. De macht komt niet van het volk, maar van boven, net als de hemel en je moet gehoorzamen, welk bevel er ook komt. Dat maakt de Russische tsaar heilig. Wie het er niet mee eens is, belandt in de gevangenis. De Russen weten uit hun eigen monsterlijke historische ervaring dat zelfs de meest afschuwelijke macht in Rusland beter is dan geen macht. Een volkswijsheid zegt: ‘Men mag een slechte tsaar niet dood wensen’: de volgende kan nog erger zijn.

Alleen het woord kan zich verzetten tegen dit zwijgen. Daarom was de literatuur in Rusland meer dan literatuur. Daarom probeerde de staatsmacht altijd de cultuur te wurgen of te misbruiken. Door met talrijke monumenten hulde te brengen aan de Russische klassiekers, wilde de Sovjetmacht zichzelf een uitstraling van menselijkheid en rechtschapenheid geven. ‘Poesjkin, onze één en alles!’ klonk het in 1937 vanaf de tribunes, waarachter de beulen zaten te trillen van angst. Die slogan klinkt nu weer, tegen de achtergrond van de verwoeste Oekraïense steden. Het regime heeft cultuur nodig als menselijk masker, als gevechtscamouflage. Daarom had Stalin Sjostakovitsj nodig en Poetin Georgiëv.

De weg naar het bloedbad in Boetsja loopt niet via de Russische literatuur, maar via het publicatieverbod op Dostojevski en Boelgakov, Nabokov en Brodski, Achmatova en Platonov, de executies van Nikolaj Goemiljov en Isaak Babel, de tragedies van Marina Tsvetajeva en Perez Markisj, de moord op Osip Mandelstam en Daniil Charms, via de hetzes tegen Pasternak en Solzjenitsyn. De weg naar deze oorlog voert door eeuwen van wanhopig en steeds weer verloren verzet van de Russische cultuur tegen de misdadige staatsmacht.

Als we het hebben over de ‘imperialistische’ mentaliteit van de Russen, vergeet men dat het Russische rijk, in tegenstelling tot het Britse, altijd een slavenrijk was, waar het Russische volk het meest moest verduren en lijden. De Engelsen stellen zich een imperium vast anders voor. Het Russische rijk bestaat niet voor de Russen, maar voor zichzelf. Het enige doel van de Russische staat is aan de macht te blijven. De ‘imperialistische’ mentaliteit van de Russen is van een andere aard.

De meerderheid van de bevolking leeft mentaal nog in het verleden: men identificeert zich met de stam en de volledige afhankelijkheid van de roedelleider, het opperhoofd, de khan of de tsaar. De moderne mens daarentegen draagt zelf de verantwoordelijkheid voor morele beslissingen. En als het kwaad uit zijn eigen land komt, keert hij zich tegen zijn eigen staat en zijn eigen volk. De meeste Russen leven echter nog steeds in een tijd waarin hun eigen stam altijd gelijk heeft. De staatsmacht heeft generaties lang het Russki mir-wereldbeeld in hun hoofd geprent: het Heilige Vaderland is een eiland omringd door een vijandige oceaan, en alleen de tsaar in het Kremlin kan dit land en zijn mensen redden en met ijzeren hand de orde handhaven in Rusland.

Macht behouden vereist vijanden en een nooit eindigende oorlog. En soldaten. De woorden van Overwinningsmaarschalk Zjoekov over zware verliezen tijdens de Tweede Wereldoorlog werden beroemd: ‘Het maakt niet uit, Russische vrouwen zullen weer soldaten baren’. Slaven worden in soldaten veranderd met een beproefd middel: patriottisme. Alle dictators wisten de liefde van het volk voor hun vaderland om te zetten in liefde voor hun regime. En het werkt. De Russische tv toont dezelfde gruwelijke beelden van vernietiging en dode kinderen uit Oekraïne als in het Westen, maar de uitleg luidt dat de steden worden verwoest door het Oekraïense leger en dat kinderen worden verkracht en vermoord door de Oekro-nazi’s. Ze zeggen dat het Russische leger in Oekraïne ons vaderland tegen het NAVO-fascisme verdedigt. De propaganda liegt, maar de mensen schenken er geloof aan, omdat de macht altijd gelijk heeft (en de tv vertegenwoordigt de machthebber in de woonkamer thuis), en omdat Russen altijd vechten aan de kant van goed tegen kwaad.

De beschavingskloof tussen de moderne mensheid en de Russische bevolking die vastzit in de mentale middeleeuwen kan alleen door cultuur worden overbrugd. Daarom doet het regime er alles aan om cultuur te verhinderen.

De eeuwige ‘vervloekte’ vragen uit de negentiende-eeuwse Russische literatuur ‘Wie is de schuldige? en ‘Wat te doen?’ kwelt slechts een dunne laag: de geschoolde klasse. Door miljoenen ongeletterde boeren werd de belangrijkste Russische vraag anders gesteld: ‘Is de tsaar echt of vals?’ Zoals toen, gebeurt het ook nu. In Rusland is secundair onderwijs verplicht sinds het Stalin-tijdperk, en de staatsideologie heeft de literatuur misbruikt om kinderen ‘patriottisme’ bij te brengen. De staatsmacht heeft geen behoefte aan mensen die vragen stellen, maar aan gehoorzame ‘patriotten’.

De vraag of de tsaar echt is, kon alleen worden opgelost door overwinningen. Stalin, de overwinnaar in de ‘Grote Vaderlandse Oorlog’ was echt, hij wordt tot op de dag van vandaag vereerd. Gorbatsjov verloor zowel de oorlog in Afghanistan als de Koude Oorlog tegen het Westen, ‘Gorbi’ was duidelijk een valse tsaar en wordt in Rusland afgekeurd en gehaat. Met de annexatie van de Krim heeft Poetin zich in de ogen van de bevolking gelegitimeerd als een echte tsaar. Maar het uitblijven van een overwinning in de Oekraïense campagne ondermijnt zijn legitimiteit drastisch. Wanneer het Poetin-regime implodeert, zal er depoetinisatie komen, maar die zal worden uitgevoerd door een nieuwe Poetin met een andere naam.

Dit is geen oorlog tussen Oekraïners en Russen. Dit is een oorlog tussen mensen die zowel Oekraïens als Russisch spreken en onmensen die criminele bevelen uitvoeren. In deze oorlog zijn er geen nationaliteiten – er zijn mensen en onmensen. Ook in Rusland gaan mensen de straat op om te protesteren tegen de oorlog, onmensen slaan ze in elkaar en arresteren ze.

De Duitse taal behoorde niet toe aan de nazi’s, Paul Celan schreef zijn gedichten in de taal van de moordenaars van zijn moeder. Het Russisch is niet van Poetin en van de oorlogsmisdadigers. Taal blijft wat het altijd was: een buitenlichamelijk bestaan van mensen en onmensen.

Slaven baren een dictatuur en een dictatuur baart slaven – er is maar één uitweg uit deze vicieuze cirkel en die gaat via de cultuur. Literatuur is een tegengif voor de ‘imperialistische’ denkwijze.

De Russische literatuur is de wereld nog steeds een geweldige roman verschuldigd. Misschien wordt die geschreven door een jonge man die nu in een loopgraaf zit en geen idee heeft dat hij de schrijver ervan is. En hij vraagt zich af: ‘Wat doe ik hier? Waarom heeft mijn regering tegen me gelogen en me verraden? Waarom moeten we hier doden en sterven? Waarom zijn wij, Russen, fascisten en moordenaars? Wie is de schuldige? Wat moeten we doen?’

Ik heb een droom. I have a dream. Als wijze Joden ’s morgens wakker worden, danken ze God dat Hij hun hun ziel heeft teruggegeven. Ik heb ook een droom, ook al weet ik dat die nooit zal uitkomen. Op een dag zal mijn land ontwaken, ontzet door deze nachtmerrie en zeggen: God, bedankt dat je mijn ziel aan mij hebt teruggegeven!


Vertaling Eveline Citron-Schlatmann