Tijdschrift voor Slavische Literatuur

Sander Brouwer

Aleksander Gribojedev

Hieronder volgt een gedeelte van een vertaling van Aleksander Gribojedovs beroemde toneelstuk ( Verdriet door verstand, ook wel bekend аls Verstand schept lijden), een van de algemeen erkende klassieken van het Russische toneel. Aleksander Sergejevitsj Gribojedov (1795-1829) was toneelschrijver, diplomaat en amateur- componist (twee walsen voor piano van zijn hand waren betrekkelijk populair in de negentiende eeuw, vooral als studiestukken). Hij was een wonderkind: ор zestienjarige leeftijd was hij аl afgestudeerd in de filologie, rechten en wis- en natuurkunde; toen hij in 1817 in diplomatieke dienst trad - hij werd aan het gezantschap in Perziё toegevoegd - leerde hij in korte tijd Arabisch en Perzisch. In 1829 werd hij gelyncht bij een aanval door een woedende menigte ор de Russische ambassade in Teheran - men kon zijn lijk alleen identificeren aan een litteken aan de linkerhand dat hij had overgehouden aan een duel.

Het werk dat hem onsterfelijke roem bezorgde was het toneelstuk Verdriet door verstand, dat hij schreef in zijn vrije tijd (het werd voltooid in 1824). Afgezien van een paar gedeelten van de tekst, die in 1825 in een tijdschrift verschenen, werd het pas gedгukt - met coupures - in 1833, maar men schat dat het aantal kopieёn dat in handschrift circuleerde de 40.000 beliep (de publicatie van de volledige tekst volgde pas in 1861).

Na een verblijf van drie jaar in het buitenland keert de jonge Aleksaпder Tsjatski terug in het huis vап de edelman in staatsdienst Famoesov, iп de hoop dat diens dochteг Sofia поg steeds verliefd ор hem is. Zij heeft echter ondeгtussen 'sentimentele' gevoeleпs opgevat voor de in huis woneпde secretaris van Famoesov, Moltsjaliп, een kruiperige huichelaar, die tegen het eind van het stuk aan het dienstmeisje Liza laat blijkeп dat hij haar eigenlijk veel meer ziet zitten, terwijl hij tegen Sofia doet alsof hij een romaпtische vereгing voor haar koestert (samenlezeп en musiceren ze 's nachts in het geheim). Zowel Sofia als Tsjatski horen dat per oпgeluk, en Tsjatski vertrekt in toorn en met gekгenkte trots. Ondertllssen is Sofia min of meer ongewild de bron geweest vап het gerucht dat Tsjatski gek is, en de tweede handelingslijn van het stuk is gewijd aan de snelle verbreiding van dat gerucht onder de gasten van het bal, dat dezelfde avond ten huize van de Famoesovs wordt gegeven - ook daar komt Tsjatski achter.

Het is echter niet om de dramatische handeling dat het stuk beroemd is geworden (аl is men daar meer aandacht aan gaan besteden sinds Gontsjarovs beroemde kritische studie vап het stuk: 'Een miljoen kwellingen' van 1872), maar om de vele spitsvondige dialogen tussen Tsjatski en de veгtegeпwooгdigers van de Moskouse elite, die worden neergezet als geborneerde carrièrejagers, dieпstkloppers en roddelaars. Dat alles gebeurt in een zeer natuurlijk aandoende spreektaal, die echter gevat is in een bijna aforistisch aandoende, bondige stijl. Het stuk volgt de klassieke eenheden van tijd, plaats en handeling (terwijl Poesjkins Boris Godoenov van 1825 al een heel andere, fгagmentarische scenische benadering laat zien). Gribojedov hoorde dan ook wat zijn literaire smaak betreft in de strijd tussen de 'archaïsten' en de 'vernieuwers' van het eerste kwart van de negentiende eeuw meer bij de eersten. Dat blijkt ook uit de felle stellingname door Tsjatski, die in veel opzichten als de spreekbuis van Gribojedov zelf mag worden beschouwd, tegen de slaafse verering voor alles wat Frans is, bijvoorbeeld in zijn beroemde monoloog aan het eind van het derde bedrijf, die hier ook afgedrukt is.

Tsjatski kan worden gezien als een van de vroege vertegenwoordigers van het type van de 'overtollige held' in de Russische literatuur. Net als zijn literaire tijdgenoot Onegin vind hij zijn plaats niet in de Russische maatschappij, is hij een rusteloze reiziger en mislukt hij in de liefde. Zijn 'gekte' doet profetisch aan in het licht van wat Pjotr Tsjaadajev overkwam naar aanleiding van de publicatie van zijn eerste Filosofische brief in 1836.

Verdriet door verstand is geschreven in vrije jamben (met een maximum van zes voeten per regel) met rijm. De vertaling probeert de jamben te behouden, maar volgt niet het aantal voeten in het origineel. Ook het rijm is opgegeven: de vertalingen van Jevgeni Onegin van een paar jaar terug laten zien - zij het in wisselende mate - tot welke malligheden rijmdwang in vertalingen kan leiden.

Het stuk is vertaald door het genootschap LIТKOM: Otto Boele, Wendelmoet Boersema, Sander Brouwer, Sander van Dam, Mirjam van Dijk, Maaike Hooghoudt, Rick Potma en Ellen Rutten; onder eindverantwoordelijkheid van Sander Brouwer. We drukken hier de eerste helft van het vierde bedrijf af, waarin de gasten van het bal afscheid nemen. Eerst volgt een lijst van personages.